Szewczyk Wilhelm, krypt. i pseud. m.in.: B.M., B. Miłobędzka, Barbara Miłobędzka, Bracia Mleczko, Brz., Brzym, Emil Wyleżuch, Hanys Kocynder, Henryk Weber, Ibrahim Ibn Jakub (Młodszy), J.B., J. Brzym, Jacek Brzym, Jan Brzym, Jerzy Szumilas, Kora, Nieliterat, Omikron, P.K., Paweł Kupke, Polak Mały, R.K., r.p., Rajmund Pisarski, rk, Silesius, Spartacus, Sz., tsm, W. Ostatni, W.Sz., (wh), Wilhelm Ostatni, Wisz, Z-ca (1916–1991), prozaik, publicysta, poeta, tłumacz, działacz śląski.
Ur. 5 I (1916 – zapis w dowodzie osobistym, 1918 – w oświadczeniach dla IBL PAN i Związku Literatów Polskich ), w Czuchowie (pow. rybnicki), pochodził z rodziny katolickiej, był synem Hieronima (1895–1961), górnika, uczestnika trzeciego powstania śląskiego, i Anny z domu Sochol (Sokół) (1895–1969), wyrobnicy wiejskiej, występującej w teatrach amatorskich. Miał brata Jerzego (1923–1981).
S. ukończył cztery klasy publicznej szkoły powszechnej nr 1 w Czerwionce, dokąd rodzina przeprowadziła się, gdy ojciec S-a otrzymał pracę w kopalni «Dębieńsko»; mieszkali w familoku. Korzystając z pomocy Funduszu Wolnych Kuksów, kontynuował od r. 1928 naukę w Państw. Gimnazjum Męskim typu klasycznego w Rybniku; redagował tu szkolne pisemko „Zew Młodzieży”. Wstąpił do Ligi Morskiej i Rzecznej w Małej Dąbrówce. W r. 1932 zadebiutował wierszem Kochaj ziemię śląską („Młodzież Śląska” nr 3). Założył w r. 1934 szkolne Koło Przyjaciół Kultury Słowiańskiej i został jego prezesem. Nie wiadomo, czy przystąpił do matury. Mieszkał nadal w Czerwionce; pracując dorywczo jako kontroler Urzędu Skarbowego, korepetytor i akwizytor, uczył się języków: ukraińskiego, serbołużyckiego, czeskiego i bułgarskiego. W r. 1936 założył w Bełku drużynę harcerską im. Waleriana Łukasińskiego. T.r. przeniósł się do Katowic.
Od maja 1937 w redagowanym przez Pawła Musioła miesięczniku „Kuźnica”, związanym z Ruchem Narodowo-Radykalnym «Falanga», ogłosił S. przekłady: wiersza Kiryły Christowa (nr 5) i wiersza „Testament” Tarasa Szewczenki (nr 6) oraz artykuł Cześć Bułgarii (nr 10). Na I Zjeździe Literackim „Kuźnicy” obrano go w czerwcu t.r. przewodniczącym grupy literackiej, powstałej przy tym miesięczniku (od t.r. dwutygodnik); pełnił także funkcje redaktora odpowiedzialnego i redaktora technicznego. Ogłaszał na tych łamach wiersze, przekłady poezji bułgarskiej, ukraińskiej i serbołużyckiej, recenzje literackie i teatralne oraz opowiadanie Wiatr nad kopalnią (1937 nr 14–16). Publikował tu też artykuły: Dwie polityki mniejszościowe (1937 nr 13), Rzeczywistość depcze słabych (1937 nr 23) i Ghetto w literaturze (1937 nr 15), w których propagował m.in. wyłączenie Żydów z życia gospodarczego i kulturalnego. W cyklu Kronika słowiańska („Kuźnica” 1938 nr 11–13, 15, 17) popularyzował ideę «Wielkiego Śląska», w tym sprawę oddania Polsce Zaolzia. Należał do kierowanego przez Alojzego Targa śląskiego Związku Młodej Polski, przybudówki Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN); kierował jego oddziałem rybnickim i pszczyńskim. W dn. 20–25 VII 1937 w Ługownicach nad Pilicą brał udział w kursie ideowym Związku Młodej Polski. Od września t.r. uczestniczył w wiecach, demonstracjach i pikietach o charakterze antyniemieckim i antyżydowskim. W grudniu nawiązał współpracę z katowicką rozgłośnią Polskiego Radia, która w r. 1938 emitowała jego słuchowisko Latarnia zgasła (publikowane potem w „Fantanie” 1939 nr 6). Wspólnie z Janem Baranowiczem i Zdzisławem Hierowskim ułożył Szopkę satyryczną, nadaną w styczniu 1939. Dn. 1 VI t.r. został referentem literackim rozgłośni katowickiej.
W r. 1937 w Bytomiu wydał S. nakładem własnym List do Łużyczan jako dodatek do polonijnego pisma „Sztandar Polski”; tekstu tego nie udało się jednak odnaleźć. Właściwym debiutem książkowym S-a był poemat Hanys (Kat. 1938, wyd. 2 wraz z poematem Noc, Kat. 1963, 2009), łączący elementy reportażu, epiki i liryki, a przedstawiający konflikty społeczne i narodowościowe Górnego Śląska; zyskał on entuzjastyczne recenzje, m.in. Tadeusza Sinki, Karola Wiktora Zawodzińskiego i Józefa Czechowicza. Pojedyncze wiersze zamieszczał S. w ostrzeszowskiej „Okolicy Poetów” oraz cieszyńskim „Zaraniu Śląskim” i katowickiej „Polonii” w l. 1938–9, a także w pismach wileńskich: „Słowie”, redagowanym przez Stanisława Cata Mackiewicza, oraz „Sprawach Otwartych” (w r. 1939). W lutym 1938 został usunięty ze stanowiska redaktora odpowiedzialnego „Kuźnicy” za zamieszczenie artykułu Targa „Problem urzędniczy” (nr 3), skierowanego przeciw lokalnym władzom. Utrzymał współpracę z „Kuźnicą”, jednak po publikacji (pod pseud. W. Ostatni) jego wiersza Chora Rzeczpospolita (1938 nr 5) cały numer pisma uległ konfiskacie. Podczas wieczoru literackiego „Kuźnicy” we wrześniu 1938 prezentował S. opowiadanie Bunt rudowłosych aniołów („Zaranie Śląskie” 1938 nr 1).
W listopadzie 1938 założył S. w Katowicach miesięcznik literacko-artystyczny „Fantana”; głosił w nim ideę «Śląska w granicach wielkiego imperium narodu polskiego» (Przez pryzmat, 1939 nr 5). Zamieścił w „Fantanie” cykl publicystyczny Sprawy słowiańskie (1939 nr 1, 2, 4–6), a także publikował wiersze i przekłady poetyckie z języków bułgarskiego i ukraińskiego oraz adaptacje wierszy chińskich, przełożonych przez sinologa Jana Wyplera. Nawiązał kontakty z serbołużycką pisarką i dziennikarką Miną Witkojc; przekład jej poematu „Pieśń łużyckiej narodowości” ogłosił w „Fantanie” w maju 1939 (przedr. w „Antologii poezji łużyckiej”, Kat. 1960). Po latach napisał Portret Łużyczanki. Mina Witkojc („Zaranie Śląskie” 1947 z. 4, wyd. osobne, Kat. 1948). Był inicjatorem I Zjazdu Literackiego „Fantany”, który odbył się 18 VI 1939 w Katowicach z udziałem Ferdynanda Goetla, Karola Irzykowskiego i Ludwika Hieronima Morstina. Pod koniec r. 1938 był konsultantem ds. śląskich przy realizacji filmu Jerzego Gabryjelskiego „Czarne diamenty” (ekranizacja 1939). Dokonał parafrazy literackiej (z przekładu Wyplera) „Pieśni o winie” autorstwa Li Tai Po (Kat. 1939).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. ewakuował się 2 IX 1939 z pracownikami katowickiego radia do Miechowa. We wrześniu t.r. napisał, kolportowany jako anonimowy, wiersz Rozstrzelanie powstańców śląskich w Jaśkowicach 3 IX 1939. Wyjechał następnie do Lubuszu pod Budziszynem; od grudnia pracował przy budowie kolei, a potem jako robotnik przymusowy w kopalni węgla brunatnego «Erika» koło Elsterhorst na Łużycach. Dn. 16 I 1940 został aresztowany przez Gestapo i osadzony w więzieniu Hoyerswerda w Saksonii; zwolniony w maju t.r., wrócił do Czerwionki i wkrótce potem został wcielony do Wehrmachtu. Po krótkim przeszkoleniu we Wrocławiu został na początku r. 1941 wysłany do Normandii; w sierpniu t.r. przerzucono go na front wschodni w okolice Smoleńska, gdzie niebawem został ciężko ranny w nogę. Leczył się w Baranowiczach, a od września lub listopada przebywał na rekonwalescencji: najpierw w Bad Colberg koło Coburga w Turyngii, a od stycznia 1942 w Salzburgu. Zapewne podczas krótkiego urlopu S-a ukazał się anonimowo w konspiracji poemat Noc (Kat. 1941, wyd. 2 łącznie z Hanysem, Kat. 1963). Następnie S. został wysłany na front zachodni w okolice Strasburga. Powstał wówczas jego cykl wierszy Pasje strasburskie (fragment w tomie Posągi, Kat. 1945 i zbiorze Nieustraszona rozmowa..., Kat. 1996). Jesienią 1942 został ponownie uwięziony, najpierw w Oleśnicy, potem w Katowicach. W styczniu 1943 uciekł z pomocą narzeczonej, Stefanii Kawki, do Generalnego Gubernatorstwa i zatrzymał się u rodziny Pociejów w Opatowcu w Świętokrzyskiem. Do końca wojny używał fałszywych dokumentów (na nazwisko Władysław Kret), utrzymując się z tajnych lekcji. Po spaleniu i pacyfikacji Opatowca (28 VII 1944) uszedł do Miechowa, a następnie do Kazimierzy Wielkiej. Przez cztery ostatnie miesiące okupacji niemieckiej mieszkał u wuja narzeczonej, ks. Aleksandra Cugowskiego na plebanii w Rędzinach pod Częstochową.
Po 28 I 1945 wrócił S. do Katowic i podjął pracę referenta w dziale wydawnictw Wydz. Propagandy i Informacji Urzędu Wojewódzkiego. Redagował m.in. materiały propagandowe dla Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i dla lokalnej prasy. Z ramienia tego Wydziału nadzorował od 5 III t.r. dział literacki i społeczny katowickiej rozgłośni Polskiego Radia; został też kierownikiem jej działu literacko-teatralnego. Dla katowickiego radia napisał słuchowiska: Załoga 33 (1945), Mickiewicz w Berlinie (1946) i Dzwony (1947). Współorganizował oddz. katowicki Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP, powstał 1 IV 1945) i w czerwcu t.r. został jego sekretarzem. Po marcu t.r. wstąpił do reaktywowanego Stronnictwa Demokratycznego (SD) i z jego ramienia otrzymał mandat radnego Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN). W „Dzienniku Zachodnim” i „Trybunie Robotniczej” publikował t.r. wiersze nawiązujące do przeżyć wojennych oraz drobne artykuły poświęcone obronie praw Ślązaków. W tygodniku satyrycznym „Kocynder” zamieszczał w l. 1945–6 felietony pod pseud. Hanys Kocynder. Założył dwutygodnik literacko-społeczny „Odra” (od 7 IV 1947 ukazywał się jako tygodnik) i 20 VII 1945 został jego redaktorem naczelnym; od r. 1947 zasiadał w jury nagrody literackiej tego pisma. Publikował tu artykuły, felietony, m.in. w cyklu Co robią Niemcy?, fraszki (również pod pseud. Brzym, Jacek Brzym, Kora, Paweł Kupke, Barbara Miłobędzka, Henryk Weber, Wisz), a także prowadził stałe rubryki: Kronika słowiańska, Kronika czeskosłowacka, Sprawy łużyckie oraz Na fali 19,43, poświęconą informacjom z ZSRR. Utwory z l. 1938–45, w tym poemat Noc, zebrał w tomie poetyckim Posągi (Kat. 1945, nagroda m. Katowic w r. 1946). Wkrótce potem wydał tom szkiców Śląski trud literacki. Pisarze śląscy XIX i XX wieku (Wr. 1946). Na przełomie sierpnia i września 1945 uczestniczył w I Ogólnopolskim Zjeździe Delegatów ZZLP w Krakowie. Na forum ZZLP bronił w grudniu t.r. Stanisława Wasylewskiego, oskarżonego niesłusznie o kolaborację z Niemcami. W r. 1946 ukończył pisanie dramatu Nanker. Dialogi wrocławskie z roku 1339 w 3 odsłonach („Odra” 1946 nr 2, wyd. osobne, Kat. 1996).
W lutym 1946 został S. wybrany na prezesa oddz. katowickiego ZZLP; wszedł wtedy w skład Śląskiej Rady Kultury przy woj. Aleksandrze Zawadzkim, a w lipcu t.r. został członkiem prezydium Wojewódzkiej Rady Kultury. T.r. włączył się w organizację kontrolowanego przez PPR katowickiego oddz. Komitetu Słowiańskiego w Polsce i wszedł do jego zarządu. Dn. 27 IX pod zarzutem «przemycania w audycjach [...] tendencji antydemokratycznych» został zwolniony z Polskiego Radia; podejrzewany o współpracę z siatką szpiegowską (nieistniejącą), był przez następne lata obserwowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) w ramach operacji «Alfa». W czerwcu 1947 odszedł z SD i wstąpił do PPR. Od 11 IX t.r. był kierownikiem literackim Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach (za dyrekcji Władysława Krasnowieckiego). W r. 1948 objął redakcję wydawanego przez Teatr Śląski miesięcznika „Wieczory Teatralne”; został też kierownikiem literackim Państw. Teatrów Śląsko-Dąbrowskich. Nawiązał ponownie współpracę z katowicką rozgłośnią Polskiego Radia, już jako członek kolegium redakcyjnego audycji „Na filarze 407”. Wydał tom Wiersze (Kat. 1948), opatrzony przedmową Hierowskiego. W sierpniu t.r. został oddelegowany na Międzynarodowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu. W grudniu został członkiem PZPR i wszedł w skład Podstawowej Organizacji Partyjnej przy śląskim oddz. ZZLP. Należał do sygnatariuszy petycji w sprawie uwolnienia Zbyszka Bednorza, aresztowanego w marcu 1949. Dn. 22 XII t.r. «za wrogą działalność literacką i publicystyczną» oraz «obcość klasową» został usunięty z PZPR; odwołano go też z funkcji prezesa oddz. katowickiego ZZLP. Za zamieszczanie artykułów «społecznie szkodliwych» został na początku r. 1950 usunięty z posady redaktora „Odry”, a pismo zamknięto (ostatni numer ukazał się z datą 29 I t.r.). Jednocześnie władze zlikwidowały „Wieczory Teatralne”. Powstały w r. 1949 scenariusz filmowy S-a Synowie płonącej ziemi oraz napisany w r. 1950 dla Teatru Śląskiego Wodewil górniczy nie zostały zrealizowane.
Na początku l. pięćdziesiątych utrzymywał się S. z tłumaczeń z języka niemieckiego; opublikował przekład opowiadania Willego Bredla „Otzhausen” (W. 1950, wyd. 2, W. 1951) oraz powieść dla młodzieży Karla Brucknera „Indianin Pablo” (W. 1951). W „Zeszytach Wrocławskich” ogłosił szkic literacki Friedrich Wolf w pracy i walce (wyd. osobne, Wr. 1950), a jego przekład sztuki F. Wolfa „Wójt Anna” wystawił w r. 1951 Teatr Dolnośląski we Wrocławiu. W sierpniu 1950 powierzono S-owi funkcję zastępcy kierownika literackiego Studium Dramatycznego przy Teatrze Śląskim (pełnił ją do 1 III 1951). Usunięty w r. 1951 z funkcji kierownika literackiego Teatru Śląskiego, został kierownikiem literackim Opery i Operetki Śląskiej, a we wrześniu r.n. kierownikiem Studia Dramatycznego przy Teatrze Śląskim. W nowo powstałym w Krakowie dwutygodniku, a potem tygodniku „Życie Literackie” wszedł w r. 1951 w skład kolegium redakcyjnego jego oddz. katowickiego oraz ogłaszał artykuły o Śląsku i Niemczech (od r. 1960 w rubryce pod znanym z „Odry” tytułem Co robią Niemcy?). Opublikował Poemat górniczy (W. 1951) oraz szkic publicystyczny Światła nad brzegami Odry (Opole 1952). Jego powieść Kleszcze (W. 1951, wyd. 3, Kat. 1967, nagroda literacka m. Gliwic w r. 1951), traktująca o przemianach społeczno-politycznych na Śląsku w XX w., ukazała się jako pierwsza część trylogii, do której weszły również Czarne słońce (W. 1953, wyd. 2, W. 1954 cz. 1–2) oraz zbeletryzowany reportaż historyczny Skarb Donnersmarcków („Dzien. Zachodni” 1952 nr 202–271, wyd. osobne, W. 1956, wyd. 5, W. 1979). Powieści S-a, bogate w problemy społeczności śląskiej, raziły jednak socrealistycznym schematyzmem i tendencyjnością.
W l. 1952–4 współpracował S. z warszawską „Nową Kulturą”, a w l. 1952–3 prowadził w „Trybunie Robotniczej” cykl Warto przeczytać. Wszedł do zespołu redakcyjnego pisma „Śląsk Literacki”. Należał do organizatorów, a potem był kierownikiem artystycznym Państw. Teatru Satyry w Katowicach. Został w tym czasie członkiem Frontu Narodowego (później Front Jedności Narodu). Z powodu starań w kwietniu 1953 u Bolesława Bieruta o objęcie amnestią Targa, aresztowanego w październiku 1947, a także na skutek donosu o przynależności S-a do «Ojczyzny», endeckiej organizacji zbrojnej z czasów okupacji, znalazł się ponownie pod obserwacją UBP. W r. 1955 został po raz drugi radnym WRN. Wyjeżdżał wtedy do NRD i został objęty obserwacją Wydz. III UBP w Katowicach; inwigilację zakończono w listopadzie 1956. Wydał zbiór biografii Trzynaście portretów śląskich (Kr. 1953), szkice literackie Niemiecka dramaturgia (W. 1954), Wiersze wybrane (Kr. 1954) oraz tom szkiców i felietonów o tematyce śląskiej i niemieckiej Z wami, przyjaciele (Stalinogród 1955), a także powieść Pogodne noce (W. 1955). Był redaktorem wydawnictwa „Kalendarz Ziemi Opolskiej” (Opole 1953), albumu „Pomnik Czynu Powstańczego” (Kat. 1955) oraz wydawnictwa propagandowego „Województwo stalinogrodzkie. Na dziesięciolecie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej” (W. 1955). Opublikował przekład „Tkaczy” Gerharda Hauptmanna (W. 1955). Za opowiadanie propagandowe Polityka umieszczone w zbiorze inspirowanym wędrówkami reporterskimi pt. Klara Krause i inne opowiadania (Kr. 1956), otrzymał nagrodę w konkursie ZLP. Razem z Jerzym Ziętkiem, zastępcą przewodniczącego Prezydium WRN, uczestniczył przed majem 1956 w powołaniu katowickiego Klubu Pracy Twórczej i na cztery lata został jego prezesem.
W r. 1956 odszedł S. z redakcji „Śląska Literackiego” i 14 X t.r. został redaktorem naczelnym powstałego na fali odwilży tygodnika „Przemiany”. Pod pseud. Spartacus opublikował rozrachunkowy artykuł o tzw. kulcie jednostki Niech się przemienia, czyli rozmowa inteligenta z robotnikiem... (1956 nr 2). Po przełomie politycznym w październiku t.r. popierał nowego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę, krytykując równocześnie polską emigrację (Choroby Polski Ludowej, 1957 nr 1, O wróżeniu ze śliny, 1957 nr 2). W styczniu 1957 został posłem na Sejm (jako bezpartyjny); wszedł w skład nadzwycz. komisji Ziem Zachodnich oraz stałej komisji kultury i sztuki. Był w tym czasie członkiem zarządu Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej oraz przewodniczącym Polsko-Austriackiej Grupy Parlamentarnej. T.r. objął ponownie prezesurę katowickiego oddz. ZLP. Od t.r. redagował serię wydawniczą „Zasłużeni Ludzie Śląska”; sam wydał szkic biograficzny Z kraju Lompy (Kat. 1957), a wspólnie z Włodzimierzem Janiurkiem książkę O Śląsku i Ślązakach (Kat. 1958). W październiku 1957 zlikwidowano „Przemiany”, a pod koniec t.r. otrzymał S. stanowisko kierownika działu kulturalnego redakcji „Trybuny Robotniczej”; pod wspólnym z Janiurkiem pseud. Wisz publikował tu w l. 1958–75 stałą rubrykę Notatki i utarczki, a w r. 1959 również cykl Rozmowy o współczesności (wyd. osobne, Kat. 1961).
W r. 1958 został S. przyjęty do polskiego PEN Clubu. Na II Zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych w Katowicach-Świerklańcu w maju 1959 wygłosił referat Odwetowcy na Parnasie (wyd. poszerzone i uzupełnione, Opole 1959). Opublikował powieść psychologiczną, krytycznie przedstawiającą współczesną polską rzeczywistość pt. Wyprzedaż samotności (Kat. 1959, wyd. 3, Kat. 1976) oraz następny tom wierszy Zima boi się drzew (Kat. 1959, przekł. macedoński 1981). Opracował Antologię poezji łużyckiej (Kat. 1960), a z Janiurkiem wydał tom ich wspólnej publicystyki pt. Notatnik niemiecki (Kat. 1960). W l. 1960–6 wchodził w skład komitetu redakcyjnego wrocławskiego miesięcznika „Odra”. W r. 1961 został ponownie przyjęty do PZPR. Pod koniec t.r. odebrano mu kierownictwo działu kulturalnego „Trybuny Robotniczej”, powierzono natomiast redakcję kulturalną „Dziennika Zachodniego”. Jako poseł na Sejm trzeciej kadencji (1961–5) wszedł S. do klubu poselskiego PZPR oraz do komisji kultury i sztuki. Na XII Zjeździe ZLP (7–9 XII 1961) wygłosił referat Pisarz w środowisku robotniczym („Poglądy” 1970 nr 9). W katowickiej oficynie «Śląsk» wydał książkę Powstańczy apel. Gawęda o trzech powstaniach śląskich (Kat. 1961, 1981) oraz we współpracy ze Zbyszkiem Mikołajskim album Powstania śląskie 1919, 1920, 1921 (Kat. 1961, wyd. W. 1971 we współautorstwie z Jeremim Gliszczyńskim). W r. 1962 opublikował tom Literatura niemiecka w XX wieku (Kat., nagroda ministra kultury i sztuki II st. w r. 1963), szkic W nurcie niemieckiego życia kulturalnego (Opole) oraz propagandową broszurę Z teczki wspomnień PPR (Kat.), w której przedstawiał PPR jako czołową siłę walczącą z niemieckim okupantem, dyskredytując jednocześnie AK.
Dn. 1 XI 1962 otrzymał S. stanowisko redaktora naczelnego katowickiego dwutygodnika społeczno-literackiego „Poglądy”; publikował tu artykuły o tematyce niemieckiej i śląskiej, zajmował się problematyką Ziem Zachodnich i komentował aktualne wydarzenia polityczne. Podpisane w maju 1963 przez m.in. S-a, Jarosława Iwaszkiewicza, Jerzego Putramenta, Bohdana Czeszkę i Władysława Machejka memorandum do Gomułki w sprawie „Nowej Kultury” oraz „Przeglądu Kulturalnego” przyczyniło się do likwidacji obu tych pism; Peter Raina nazwał autorów wniosku «inkwizytorami kultury polskiej». W r. 1963 przetłumaczył S. komedię Carla Sternheima „Majtki” (wyst. t.r. w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej). Był redaktorem „Pism wybranych” Hauptmanna (Kat. 1964), opublikował też wybór prac śląskich Wasylewskiego „Szkice serdeczne i przewrotne” (Kat. 1964). W powieściach Trzciny (Kat. 1964, wyd. 2, Kat. 1989) oraz Od wiosny do jesieni (Kat. 1965) podjął w duchu urzędowej propagandy problematykę narodowościową na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W r. 1966 ogłosił szkic Hitleryzm i Niemcy we współczesnej literaturze polskiej (Opole). Za całokształt twórczości literackiej i publicystycznej otrzymał w r. 1966 nagrodę „Odry”. Poświęcona obronie wieży spadochronowej w Katowicach we wrześniu 1939 powieść Ptaki ptakom (W. 1967, wyd. 2, W. 1971, nagroda Wydawnictwa MON w r. 1967) doczekała się w r. 1977 ekranizacji (scenariusz S-a i Pawła Komorowskiego, reż. Komorowski). W tym okresie odbył S. kilka podróży po krajach obozu komunistycznego: w r. 1963 był w ZSRR, w r. 1966 w Jugosławii, a w r.n. w Czechosłowacji. W Berlinie wschodnim w r. 1966 uczestniczył w zjeździe tłumaczy literatury niemieckiej. W r. 1969 ogłosił opatrzony wstępem Machejka wybór swych felietonów publikowanych niegdyś w „Odrze” i „Życiu Literackim” pt. Co robią Niemcy? (Kat. 1969). Przedstawiały one tendencyjny punkt widzenia, zbieżny z antyniemiecką propagandą władz PRL.
Wystąpienia studentów w marcu 1968 przyjął S. wrogo; w „Poglądach” (nr 8) opublikował artykuł Przeciwko wichrzycielom w literaturze. W podobnym tonie były utrzymane jego komentarze na temat praskiej wiosny, w której dostrzegł «wichrzycielskie, kontrrewolucyjne spiski» (Sylwetka Eduarda Goldstückera, „Poglądy” nr 21). Referat S-a na XI Zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych w Katowicach i Jaszowcu (7–9 VI 1968) został wydany pt. O politycznym charakterze recepcji literatury polskiej w Niemieckiej Republice Federalnej (Kat. 1968). Na początku r. 1969 wszedł S. w skład Zarządu Głównego ZLP. Ponownie został t.r. posłem na Sejm i pełnił tę funkcję przez cztery następne kadencje z okręgów wyborczych: Bytom, Rybnik i Tychy; nadal pracował w sejmowej komisji kultury i sztuki, a w l. 1969–73 również w komisji spraw zagranicznych. W tym czasie opublikował powieści: Gadzi raj (W. 1969, wyd. 2, W. 1974) oraz Dzikie wino (P. 1969), krytyczne wobec Europy Zachodniej. Wydał przegląd Literatura i sztuka w NRD i NRF (P. 1969) oraz tom szkiców literackich Okulary z firmy Brauxel and Co (Ł. 1969). W „Poglądach” zamieszczał od r. 1969 pod pseud. Kora felietony pt. Po(d)glądy. W r. 1968 wyjeżdżał do Finlandii, a w r.n. do ZSRR, Czechosłowacji i Austrii. Świadectwem jego zainteresowań Finlandią były felietony Sampo, czyli Młynek szczęścia. Z notatnika fińskiego (P. 1970, 1979). W 1. poł. grudnia 1970 włączył się w prace katowickiego Tow. Społeczno-Kulturalnego i wszedł do jego zarządu; w r. 1971 wydał album Gliwice (Kat.).
W l. 1971–4 był S. ponownie kierownikiem literackim Teatru Śląskiego; zredagował wtedy księgę pamiątkową „Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach” (Kat. 1972). W r. 1972 wydał powieść Moja tratwa najsilniejsza (P.) i t.r. za całokształt twórczości otrzymał Nagrodę Państw. II st. Od t.r. wchodził w skład Polskiego Komitetu ds. UNESCO. W r. 1973 został delegatem na VII Zjazd PZPR oraz członkiem honorowym Inst. Śląskiego w Opolu. W lutym 1975 wszedł do Zarządu Głównego ZLP. W „Dzienniku Zachodnim” zamieszczał od r. 1974 cykl felietonów Z mojego raptularza, a w r. 1976–9 prowadził tam również (pod pseud. Wisz) rubrykę Dziennik lektur. W dalszym ciągu podróżował: ponownie w r. 1974 był w Finlandii, a w r. 1975 w ZSRR. Szczególnie często gościł w NRD (1974, 1976, 1977); owocem wojaży był m.in. album Podróż na Łużyce (Kat. 1974). Od r. 1976 działał w Kilońskim Tow. Niemiecko-Polskim. Drukowane głównie w „Życiu Literackim” w l. 1969–76 felietony Zbliżenia i refleksje zostały w r. 1977 wydane w postaci książkowej (W.). W „Poglądach” (1977 nr 18–24, 1978 nr 1–15) publikował biografię niemieckiej pisarki Lou Andreas Salomé, po czym wydał ją pt. Marnotrawstwo serca, czyli Lou Andreas Salomé (Kat. 1979). W l. 1977–9 współpracował z dziennikiem „Wieczór” i w r. 1978 ogłaszał tu pod pseud. Silesius cykl Poznaj nasze miasto. W r. 1977 podróżował do Norwegii; plonem tych wyjazdów był zbiór szkiców Anioły z lodu. Z notatnika norweskiego (P. 1978). Został delegatem na VIII Zjazd PZPR, na którym 11 II 1980 deklarował uznanie dla polityki kulturalnej partii; t.r. wszedł w skład egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. W okresie legalnego istnienia NSZZ „Solidarność” opublikował Przesłanie ludziom dobrej woli („Poglądy” 1981 nr 21), w którym apelował o zapobieżenie «kontrrewolucji». W r. 1982 zakończył kadencję prezesa oddz. katowickiego ZLP.
W r. 1983 przeszedł S. na emeryturę. W telewizji wygłaszał w l. 1983–8 pogadanki pt. Z dymkiem cygara. W r. 1984 podróżował po Czechosłowacji i Austrii. Był inicjatorem memoriału skierowanego w r. 1985 do premiera i I sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego w sprawie «eliminowania Górnoślązaków czy też przedstawicieli innych grup miejscowego pochodzenia na ziemiach zachodnich i północnych ze stanowisk społecznie i państwowo odpowiedzialnych». W r. 1985 zakończył działalność poselską. W l. 1986–9 był członkiem Narodowej Rady Kultury. Otrzymał w r. 1986 Nagrodę Państw. I st. Od poł. l. osiemdziesiątych publikował w Katowicach szkice o ludziach Górnego Śląska: Syndrom śląski (1985) i Ryszard Hajduk 1920–1982, działacz, pisarz, dziennikarz (1987), a wspólnie z Józefem Mayerem W kręgu Domana Wielucha (1987). Wydał poemat Norberta Bonczyka pt. „Stary kościół miechowski” (Kat. 1987) oraz kolejny wybór swych felietonów pt. Ifigenia w Bergen-Belsen (W. 1988). Kontynuując twórczość przekładową z języka łużyckiego, opublikował antologię przysłów Jaki ptak – taka pieśń (Wr. 1984) oraz zbiór mądrości chłopskich Książeczka pogody (Budyšin 1987). Z języka niemieckiego przetłumaczył wspomnienia Horsta Bienka „Brzozy i wielkie piece” (Gliwice 1991). W r. 1989 odszedł z redakcji „Życia Literackiego”. T.r. wstąpił do nowego ZLP i wszedł do jego Zarządu Głównego. Podjął działalność w powstałym w r. 1989 Górnośląskim Tow. Przyjaciół Nauk.
Przez przyjaciół nazywany Wilusiem, był S. postacią barwną, jowialną, z nieodłącznym cygarem w ustach. Miał rozległą wiedzę w zakresie kultury niemieckiej. W swym katowickim domu przy ul. G. Fitelberga zgromadził bibliotekę liczącą ok. 30 tys. tomów. Zmarł 8 VI 1991 w Katowicach, został pochowany obok żony na cmentarzu Ewangelickim przy ul. Francuskiej. Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1945), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1959) i I kl. (1964), Medalem 1000-lecia Państwa Polskiego (1968), Medalem 30-lecia PRL (1973), srebrnym i brązowym Medalem «Za zasługi dla obronności kraju» (1973) oraz Orderem Budowniczych Polski Ludowej (1976).
S. był żonaty od 14 VIII 1945 ze Stefanią z domu Kawka (1916–1988), pochodzącą z rodziny ewangelickiej, poznaną przed wojną w rozgłośni katowickiej Polskiego Radia. Miał z nią dwoje dzieci: Grażynę Barbarę (ur. 1945), skandynawistkę i germanistkę, profesor zwycz. Uniw. Śląskiego w Katowicach, i Mirosława (1947–2001), redaktora technicznego w prasie śląskiej i wydawnictwach Uniw. Śląskiego.
Staraniem córki ogłoszono pośmiertnie tom wierszy S-a z l. 1937–59 Nieustraszona rozmowa z samym sobą (Kat. 1996), wybór jego esejów i felietonów Każdy ma swój życiorys (Kat. 1996), zbiór wierszy niepublikowanych Niemiłość mnie wiedzie młodego (Kat. 2001), Wspomnienia (Kat. 2001) oraz wybór szkiców i felietonów Wiwat Katowice (Kat. 2006). Miejski Ośrodek Kultury w Czerwionce-Leszczynach organizuje od r. 1997 Międzynarodowy Konkurs Poetycki „O złote cygaro Wilhelma”, a tamtejsze Liceum Ogólnokształcące otrzymało w r. 2001 imię S-a. Ulice imienia S-a znajdują się w Rudzie Śląskiej i Czuchowie. Od r. 2006 działa w Katowicach Stow. im. S-a, zajmujące się zarówno upowszechnianiem jego twórczości, jak i wiedzy o Śląsku. W 20. rocznicę śmierci pisarza w katowickiej Galerii Artystycznej przy pl. Grunwaldzkim umieszczono w r. 2011 popiersie S-a, a w Bibliotece Śląskiej zorganizowano sesję naukową połączoną z okolicznościową wystawą. Robert Ratajczak opracował t.r. album „Wilhelm Szewczyk” opatrzony przedmową córki pisarza (Gliwice).
Fazan M., Twórczość Wilhelma Szewczyka (1938–1992). Próba bibliografii, „Zaranie Śląskie” 1991 [1995] nr 3–4; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1945/6 i n.; Snoch B., Górnośląski leksykon biograficzny, Kat. 2006 (supl.); Współcz. pol. pisarze, VIII, X; – Bednarczyk R., Syn podniebnych szybów, „Śląsk” 2012 nr 6; Eisler J., Marzec 1968, W. 1991 s. 55; Fic M., Wilhelm Szewczyk (1916–1991). Śląski polityk i działacz społeczny, Kat. 2007 (bibliogr.); Górdziałek J., Marnotrawstwo serca, czyli ważne tropy pogranicza, „Orbis Interior” T. 5: 2005; Hierowski Z., Życie literackie na Śląsku w latach 1922–1939, Kat. 1969; Kuczyński K. A., Im Banne einer Dichterfreundschaft – W. Sz. und August Scholits. Ihr Beitrag zu den deutsch-polnischen Wechselbeziehungen in Oberschlesien, „Studia Germanica Gedanensia” 2008 nr 18; tenże, O niemcoznawczych zainteresowaniach Wilhelma Szewczyka, „Kwart. Opolski” 1992 nr 1–2; tenże, Śląsk, czyli pomost między kulturami. Horst Bienek i Wilhelm Szewczyk, „Filol. Germanica” T. 1: 1998; Lewański J., Powojenne opracowania piśmiennictwa śląskiego, „Pam. Liter.” 1947; Linert A., Teatr Śląski w latach 1945–1949, Kat. 1979; Lipski J. J., Tunika Nessosa. Szkice o literaturze i nacjonalizmie, W. 1992; Lubosz B., Wilhelm Szewczyk, „Zesz. Łużyckie” 1995 nr 12; tenże, Wilhelma Szewczyka spojrzenie na Łużyce, tamże 1992 nr 4; Marszałek J., Wilhelm Szewczyk, „Rzeczywistość” 1986 nr 23; Męclewski E., Jowialny ekspert, Wilhelm Szewczyk, „Odrodzenie” 1986 nr 2; Mich W., Obcy w polskim domu. Nacjonalistyczne koncepcje rozwiązania problemu mniejszości narodowych 1918–1939, L. 1994; Nawrocki W., Pisarstwo Wilhelma Szewczyka, „Życie Liter.” 1964 nr 5; Okolica najbliższa. Szkice do portretu Wilhelma Szewczyka, Czerwionka-Leszczyny 2001; Pyka G., Śląski wrzesień 1939 roku w twórczości Wilhelma Szewczyka, „Zaranie Śląskie” 1979 nr 2; Samsel R., Syndrom śląski Wilhelma Szewczyka, „Rzeczpospolita” 1989 nr 19; Starczewski M., Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939–1945, Kat. 1988; Widera A., Od września 1939 do października 1956. Kroniki powieściowe Wilhelma Szewczyka, „Roczn. Kat.” 1979 nr 7; Wilczek S., „...Gdzie śląskość jest polskością”. Uwagi o twórczości Wilhelma Szewczyka, „Zwrot” (Czeski Cieszyn) 1966 nr 3; Wilhelm Szewczyk – pisarz, publicysta, niemcoznawca. Materiały posesyjne, Kat. 2002; Wilhelm Szewczyk. W siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Kat. [1993]; Włodek A., O epice Wilhelma Szewczyka, „Życie Liter.” 1952 nr 19; Wolny A., Śląskie gospodarstwo Wilhelma Szewczyka, „Kwart. Opolski” 1992 nr 1–2; – Żukrowski W., Próba portretu z dygresjami, w: Wilhelm Szewczyk. Wspomnienia, Kat. 1991; – „Zaranie Śląskie” 1991 nr 3/4 (nr poświęcony S-owi); – AAN: KC PZPR, sygn. 854/69 (środowisko liter.), sygn. 890/50 (plany działania polit. w środowisku kult.); B. Domu Liter. w W.: Teczka, nr inw. 1929 (ankiety i życiorysy); IBL PAN: Pracownia Dok. Hist.-Liter. XX i XXI w., ankieta z 2 III 1953; IPN w W.: sygn. Ka 02/144, Ka 02/9461, Ka 04/2570, Ka 032/38, Ka 064/153, II 3 Ds. 25/67; – Informacje córki, Grażyny Szewczyk z Kat.
Ewa Głębicka